Gaia of kantelmoment?

Onlangs op 26 juli 2022 is de Britse natuurkundige James Lovelock overleden. Hij is 103 geworden. Een leeftijd de je alleen maar behaalt met de juiste genen (nature) en het juiste leefgedrag (nurture). Hij was specialist in het ‘leven in een juiste balans’, want hij was de grondlegger van een belangrijke theorie over hoe natuurlijke evenwichten werken, de zgn. Gaia-hypothese.
Lovelock zag de aarde als zelfregulerend superorganisme, die onder bepaalde voorwaarden zichzelf in een stabiel dynamisch evenwicht kan houden. Net als dat je als mens je eigen lichaam middels weinig stress, gezonde voeding en voldoende beweging ook in balans en dus gezond kunt houden.
Vandaar nu een artikel over zijn theorie, die ook hoop geeft in tijden dat we soms denken dat we met zijn allen
richting afgrond koersen.
Aanleiding:
De boeren, de industrie, de
vliegtuigen, enz. stoten allemaal
meer schadelijke stoffen uit in ons
milieu dan dat het milieu kan
verdragen. Het zelfreinigend
vermogen van de aarde, de zgn.
Gaia-werking, wordt daarmee
zwaar op de proef gesteld. Bij de
klimaatconferentie in 2015 van
Parijs zijn er afspraken gemaakt
hoe we wereldwijd zouden moeten
toewerken naar een ‘aarde in
balans’. Elk land zou daar aan
mee moeten werken en zich
werkelijk houden aan die
afspraken om de te snelle
klimaatverandering af te remmen.
Nederland is helaas een goed
voorbeeld van een land die zich
zelden aan klimaat- en
natuurbeschermingsakkoorden
houdt. Maar de urgentie om dat nu
toch eindelijk wel te gaan doen,
wordt wel steeds hoger, en het lijkt er op dat nu het huidige kabinet echt gaat doorpakken na jaren van negeren, afzwakken en vertragen.
De vraag is momenteel wereldwijd aan de orde of het systeem aarde zichzelf nog weer naar een evenwicht kan herstellen, waarbij het voor de mensheid (prettig) leefbaar blijft.
Slaan we echter te veel door in het verstoren van het huidige nog steeds min of meer aanwezige evenwicht, dan ontstaan er in de aardse systemen zgn. kantelmomenten, waardoor herstel uit zichzelf voor eeuwen of langer niet meer mogelijk is en de aarde terugvalt naar een hoedanigheid waarin mogelijk geen plaats meer is voor de mens.
De aarde zelf zal nog miljarden jaren blijven bestaan, en leven op aarde zal er ook nog honderden miljoenen jaren blijven. Maar hoe lang wij als huidige mensensoort, Homo sapiens sapiens (letterlijk: ‘verstandige, wijze mens’), daar deel van mogen blijven uitmaken, dat is de grote vraag.

Hoe ver kunnen we gaan met stikstofuitstoot, verbranden van fossiele brandstoffen (broeikasgas CO2), het houden van veel te grote veestapels (stikstof, broeikasgas lachgas, methaan), doorgaan met plasticvervuiling, gebruik van antibiotica, intensieve wereldhandel met veel internmenselijke contacten, enz.; dat is moeilijk te duiden.
Wel is de wetenschap het er over eens dat wij de voor de mens leefbare aarde zwaar op de proef stellen en dat de komende decennia nu al zeker bepaalde nu nog bewoonde delen van de aarde onbewoonbaar worden door periodiek te extreem hoge temperaturen, extreme droogte, structureel gebrek aan voldoende voedsel, extreme plagen door verstoring van de biodiversiteit, enz..

Cijfers:
De hoeveelheid CO2 in de atmosfeer wordt uitgedrukt in parts per million (ppm). Momenteel zijn er zo’n 417 CO2 moleculen per miljoen luchtmoleculen. Aan het begin van de Industriële Revolutie waren dit gemiddeld 278 CO2 moleculen.
278 ppm is de grenswaarde die het IPCC heeft bepaald als de “startwaarde”, voordat de mens de in miljoenen jaren vastgelegd fossiel CO2 in de vorm van o.a. olie en gas in een heel korte tijd ging verbranden t.b.v. de energievoorziening.
Let wel! Als er geen broeikasgassen in de dampkring zouden zijn, dan was de aarde ook niet leefbaar voor de mens. Nu is de gemiddelde aardetemperatuur 15 oC. Zonder broeikaseffect zou het -18 oC. We hebben dus een broeikaseffect nodig voor het huidige leven op aarde. Het nu erg snel oplopende ‘versterkte broeikaseffect’ verstoord de balans, waardoor diersoorten zich niet snel genoeg kunnen aanpassen of nieuwe leefgebieden kunnen vinden. Daar moeten we nu zeker iets aan doen (zie ook internet: Akkoorden van Parijs)
Broeikasgastoename 1850 – 2000

Stoffen in de dampkring: vóór dat er leven was, en in 2000. Een heel langdurig evolutionair proces van het ontstaan van leven 3,7 miljard jaar geleden en nu.
Meercelligen ontstonden ongeveer 630 miljoen jaar geleden. Oerdiertjes 600 miljoen jaar geleden. Zaadplanten 300 miljoen jaar en de moderne zoogdieren 56 miljoen jaar geleden De moderne mens, Homo sapiens sapiens, is er ongeveer 300.000 jaar.
Die verschillende levensvormen zorgden in elke periode grotendeels zelf voor een dampkring waarin ze konden overleven. Nu heb je de planten die O2 afscheiden en dieren CO2. De CO2 is weer nodig voor de stofwisseling van de planten en de O2 voor de dieren. Dat geheel is een dynamisch evenwicht dat zich binnen bepaalde uitersten in balans houdt.

Gaia-hypothese.
De Gaia-hypothese is voor het eerst gepubliceerd in 1968, maar werd pas rond 1981 populair toen voor het eerst de vraag gesteld werd of de aarde al die menselijke vervuiling en broeikasgassen wel zou kunnen verwerken en dus of het natuurlijke evenwicht daar wel of niet onherstelbaar mee zou worden verstoord.
Volgens de Gaia-theorie van Lovelock – die
inmiddels wetenschappelijk breed geaccepteerd is
en als systeem ook bewezen – werken alle levende
wezens op aarde samen om de condities te
handhaven die voor dat leven essentieel zijn. Een
evenwicht tussen de biotische (flora en fauna) en
abiotische (bodem, water, lucht) factoren.
Bijv. de lucht bestaat, naast waterdamp (H20), uit
een min of meer stabiele verhouding van de volgende stoffen: Stikstof (N2), 78.09% ; Zuurstof (O2), 20.94% ; Argon (Ar), 0.93% ; Koolstofdioxide (CO2), 0.04%. De totale huidige biodiversiteit aan leven op aarde zorgt voor die stabiele samenstelling van de dampkring. Andersom is die stabiele luchtsamenstelling weer voorwaardelijk voor het grootste deel van de levende wezens, en dus ook voor de mens.
‘Gaia’ is geen bewust handelen van elk organisme, maar ontstaat uit noodzakelijke, evolutionaire overlevingsdrang van elk individueel levend organisme. Geschat wordt dat er, naast de miljarden soorten bacteriën, zo’n 9 miljoen soorten levende wezens bestaan. Dat is ongeveer 1% van het totale aantal soorten dat er ooit bestaan heeft in een evolutionair proces van honderden miljoenen jaren. De huidige samenstelling van de lucht is het gevolg van de nu aanwezige nog levende wezens. Deze zijn wederkerig afhankelijk van elkaar.
Voorbeelden van hoe Gaia werkt:
• Wanneer de temperatuur op aarde te hoog wordt, gaan bepaalde algen sneller groeien.
Die grotere hoeveelheid algen nemen dan meer CO2 op en zorgen dan weer dat er minder broeikasgas is en dus de temperatuur weer daalt. Daalt de temperatuur, dan groeien de algen minder hard en neemt hun aantal weer af, waardoor er weer minder CO2 afgevangen wordt. Daardoor neemt het broeikaseffect weer toe en dus ook de temperatuur.
• Hetzelfde kun je beredeneren bij het afsmelten van de ijskappen en gletsjers. Dan ontstaat er meer ruimte voor plantengroei, en ook weer meer CO2 afvang.
• Zou een wolf al zijn beschikbare prooidieren in één seizoen opeten, dan is er niets meer te eten voor een volgend jaar. Daarom zal een roofdier nooit hele populaties van prooidieren uitroeien, maar proberen het jachtgebied groter te maken. En als er minder te eten te vinden is, dan krijgen de meeste roofdieren ook geen of minder jonge dieren door bijv. een metabolische reactie. Andersom zal een prooidierpopulatie een systeem opgebouwd hebben, dat er elk jaar meer dan voldoende dieren geboren worden. Slechts een deel hoeft dan voor nieuwe generaties te zorgen (‘the fittest!’) en dan is de rest beschikbaar als voedsel voor predatoren als de wolf.
• Elke planten- of dierensoort zal door het proces van ‘eten en gegeten worden’ nooit een vaste biomassa resp. populatiegrootte hebben, maar over de seizoenen heen verschillen in omvang. Dit is een zelfregulerend dynamisch evenwicht met boven- en ondergrenzen voor elk levend wezen binnen elk ecosysteem, dat volgens de theorie zichzelf in balans houdt.
• Wanneer de temperatuur op aarde te hoog wordt, gaan bepaalde algen groeien. Die grotere hoeveelheid algen nemen dan meer CO2 op en zorgen dan weer dat er minder broeikasgas is en dus de temperatuur weer daalt. Daalt de temperatuur, dan groeien de

algen minder hard en wordt er weer minder CO2 afgevangen en neemt het broeikaseffect en dus de temperatuur weer toe.
Bij de Gaia theorie is de aanname dat elke evolutionair ontstane plant of dier een intrinsiek bestaansrecht heeft, omdat die op één of andere manier door uitstoot of opname van stoffen uit de lucht (dampkring), bodem, water, enz. meedoet aan het in balans houden van het dynamische evenwicht van ‘Moeder Aarde’ (naar Gaia genoemd, de mythologische Griekse godin/oermoeder van de Aarde). Zou een planten of dierensoort zich niet aan die evolutionaire regels houden, dan zou die of uitsterven of zo dominant worden dat veel andere soorten massaal uitsterven en daarmee uiteindelijk als dominante soort ook zelf uitsterven omdat de leefvoorwaarden zijn verdwenen.
De mens is een zoogdier en behoort zich ook te conformeren aan die randvoorwaarden. Momenteel is de mens als soort dusdanig dominant, dat wij niet echt meer een stabiele schakel in het ecologische systeem van Gaia innemen. Wij plegen roofbouw, waardoor we het systeem uit balans brengen. Dat is al een tijdje gaande. De vraag is hoever we kunnen doorgaan en of het nog weer dusdanig herstelbaar is, dat er plaats blijft voor de mens. Voor meer uitleg over het systeem Gaia: zie internet: google o.a. op ‘Daisyworld’
Kantelpunten. (zie ook internet: chaostheorie, kantelmomenten, bifurcatiepunten, omslagpunten)
Het klinkt vreemd, maar de mens is nu evolutionair zo ‘succesvol’ als levensvorm, dat het in de
laatste honderden jaren enorm in aantal is toegenomen. Door die dominante aanwezigheid
nemen wij de leefplek , de niche, in van vele andere levensvormen of we verpesten deze door
vervuiling en verstoring. Veranderen we dat niet snel, dan zijn deze gedoemd om uit te sterven.
Een kantelpunt in een ecosysteem of klimaat is een kritieke drempel waarbij een (relatief) kleine
verstoring de toestand van belangrijke onderdelen van het aardsysteem ingrijpend kan
veranderen; het laatste zetje, de bekende ‘druppel die de emmer doet overlopen’.

Het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) heeft voor diverse processen op aarde
mogelijke kantelpunten beschreven. Dat zijn omstandigheden, waarbij herstel naar de huidige
stabiele evenwichtssituatie (voorlopig) niet meer mogelijk is.
Voorbeelden:
• Hoeveel Amazonebos kan er nog gekapt worden voor dat het klimaat in Zuid- Amerika
dusdanig verandert, dat de groeiomstandigheden voor behoud en herstel van het restant
oerbos onmogelijk worden door te extreme klimaatverandering?
• Dezelfde vraag kun je stellen bij de nu afstervende grote koraalriffen langs de oostkust
van Australië, het afsmelten van het landijs van Antarctica en Groenland.
Allemaal al duizenden jaren stabiele situaties die nu op het punt staan onherstelbaar te veranderen. Enorme zeespiegelstijging, een veel hogere aarde temperatuur, verandering van zeestromen, enz. zullen het gevolg zijn. Massaal uitsterven van veel planten- en diersoorten in heel korte tijd zal het gevolg zijn en is nu al manifest. Bij elk levend wezen dat uitsterft kan een kantelmoment ontstaan en een ecosysteem inklappen en voor altijd of heel lange tijd onherstelbaar zijn.
De aarde zelf kan het wel hebben, is onverschillig, heeft geen moraal, dus geen doel en kent geen goed en kwaad. Maar voor de mensheid als geheel kunnen grote veranderingen in korte tijd van hun leefomstandigheden desastreuse gevolgen hebben.
Gaia geeft hoop.
Het systeem Aarde kunnen we als mensheid in dat noodzakelijke evenwicht houden. We zijn met veel mensen op aarde. Wij kennen bijna alle processen waar het nu mis gaat. En we hebben ook de middelen en de kennis om die verstoorde processen te herstellen.
Hoeveel natuurrampen, epidemieën, oorlogen, enz. zijn er nog nodig alvorens wij tot een hoger bewustzijn komen en het tij gaan keren? En willen we dat eigenlijk wel? Is onze lange termijn overlevingsdrang voldoende groot om dat te doen wat nodig is?
Dat we nu nog niet of te weinig doen voor ‘Gaia’ heeft vooral met ontkenning en onwetendheid van de problematiek te maken. Dit geldt zowel voor de leiders, de politiek als

de burger. Veel mensen leven in armoede, en zijn vooral bezig met de dag van morgen (zie behoeften Pyramide van Mazlov).
Maar laten we in ieder geval niet wachten op slimmere wereldleiders, en eerst onszelf weer in balans brengen met onze directe leefomgeving door vooral minder en in ieder geval maximaal duurzaam te gaan consumeren. Dat kan iedereen doen ook zonder opgelegde wetten en regels. Verbeter de wereld en begin bij …….! Dat geldt momenteel vooral ook voor de milieuvervuilende bedrijven en boeren, die met een achterhoede gevecht bezig zijn om oude, achterhaalde rechten te behouden. Verandering geeft altijd onzekerheid en vraagt lef om vooruit te kijken en te durven investeren in een duurzame toekomst.
Wil je kantelmomenten helpen voorkomen? Wil je weten of je genoeg doet voor Gaia? Meet dan eens jouw individuele ecologische voetafdruk (zie: https://voetafdruktest.wwf.nl/) en kom in actie waar nodig.